ابن‌بنا ابوعلی حسن بن احمد بغدادی حنبلیاِبْنِ بَنّا، ابوعلی حسن بن احمد بن عبدالله بن بناء بغدادی حنبلی، [۱]
الذیل علی طبقات الحنابلة، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
عالم علوم قرآنی، محدث، فقیه و استاد در انواع علوم.وی در بغداد زاده شد.ابن بنا را داماد علی بن حسن قرمیسینی (د ۴۶۰ق/۱۰۶۸م) دانسته و گفته‌اند که دختر قرمیسینی، مادر ابونصر محمد - بزرگ‌ترین فرزند ابن بنا - بوده است. [۲]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۱۰، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
۱ - اساتیدابن بنا قرائات هفتگانه را نزد ابوالحسن حمامی (۳۲۸-۴۱۷ق/۹۴۰-۱۰۲۶م) و فقه را نزد قاضی ابویعلی بن فراء حنبلی (۳۸۰- ۴۵۸ق/۹۹۰-۱۰۶۶م) و ابوالفضل تمیمی (۳۴۲- ۴۱۰ق/۹۵۳-۱۰۱۹م) و دیگران آموخت [۳]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۸، ص۳۱۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
[۴]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۲، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
و از ابوالفتح بن ابی الفوارس (۳۳۸-۴۱۲ق/ ۹۴۹- ۱۰۲۱م)، ابوالحسین بن بشران (۳۲۸- ۴۱۵ق/۹۴۰-۱۰۲۴م) و برادر جوان‌ترش ابوالقاسم بن بشران (۳۳۹-۴۳۰ق/۹۵۰- ۱۰۳۹م)، هلال حفار (۳۲۲-۴۱۴ق/۹۳۴-۱۰۲۳م)، ا بن رزقویه (۳۲۵-۴۱۲ق/ ۹۳۶- ۱۰۲۲م)، ابوعلی بن شهاب عکبری (۳۳۵- ۴۲۸ق/۹۴۶-۱۰۳۷م) تمیمی و دیگران حدیث شنید.استادان ابن بنا در زمره استادان خطیب بغدادی مورخ معروف نیز بوده‌اند و او شرح حال هر یک را در اثر خویش آورده است. کار و تحقیقات ابن بنا از علوم قرآنی ، حدیث ، فقه و کلام فراتر رفت و در تاریخ، زندگی‌نامه، خطابه ، لغت ، علم تربیت و تعبیر رؤیا نیز وارد شد. ۲ - گرایش به شافعی در فقهدر فقه گرایش وی به شافعی آشکار است. ابن رجب در مجموعه‌های او، معتقدات مشترک میان دو مذهب شافعی و حنبلی را دیده و قصد ابن بنا از گردآوری آنها را تألیف قلوب و توحید کلمه دانسته است. [۵]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۳، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
ابن بنا در مسائل معین فقهی با دیگر فقیهان حنبلی اختلاف نظر داشت. ابن رجب [۶]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص ۴۶-۴۷، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
به برخی از این اختلافات اشاره کرده است.ابن بنا به پیروی از ابوالحسین بن منادی مقدمه کتابهایش را مسجّع می‌نوشت [۷]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص ۴۴، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
و شعر نیز می‌سرود. [۸]
حسن ابن بنا، (نک: Makdisi, در مآخذ لاتین)، ج۱، ص۲۷- ۲۸.
[۹]
حسن ابن بنا، (نک: Makdisi, در مآخذ لاتین)، ج۱، ص۲۴۵.
۳ - نظرات مختلف درباره ابن بناعدهای از کسانی که درباره ابن بنا اظهار عقیده کرده‌اند، وی را محکوم کرده و شماری به دفاع از او برخاسته‌اند. شجاع ذُهلی (د ۵۰۷ق/۱۱۱۳م) گفته است که ابن بنا از قاریان تجویددان و شیوخی بوده است که از او احادیث نیکو شنیده‌ام و بیش از این درباره او نمی‌گویم. سِلَفی (د ۵۷۴ق/۱۱۸۰م) گفته است که شجاع با این بیان به ضعف ابن بنا اشاره می‌کند. مؤتمن ساجی (د ۵۰۷ق/۱۱۱۳م) از دیدار و منظر نیکوی ابن بنا یاد کرده، اما گفته است که با شخصیت وی موافق نبوده تا از او حدیث بشنود. [۱۰]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۲، ص۱۹۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
سلفی می‌گوید که ابن بنا گاه قسمتی از اصل را حذف می‌کرده یا تغییر می‌داده است. [۱۱]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۵، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
[۱۲]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۲، ص۱۹۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
ابن نجار مورخ شافعی (د ۶۴۳ق/۱۲۴۵- ۱۲۴۶م) ابن بنا را مورد انتقاد قرار داده و گفته است که تصانیف او دلالت بر کمی دانش او دارد و ابن رجب [۱۳]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۵، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
به تندی ابن نجار را پاسخ داده است.ابن حجر انتقادات دیگران را نقل کرده و افزوده است که در کتابی که ابن بنا درباره سکوت تألیف کرده به غلوّ افتاده است. [۱۴]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۲، ص۱۹۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
ابن رجب [۱۵]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۵، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
نام این اثر را الرسالة فی السکوت و لزوم البیوت و حاجی خلیفه [۱۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۸۹۲، ۱۹۴۱م.
الرسالة المغنیة فی السکوت و لزوم البیوت آورده است.۴ - تدریسابن بنا در حیات استادش قاضی ابویعلی ، در شرق بغداد به تدریس را آغاز کرد و اندکی بعد دو حلقه وعظ ، فتوا و قرائت حدیث داشت: یکی در جامع قص ر و دیگری در جامع منصور . [۱۷]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۳، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
وی همچنین در مسجدی که ابن جرده ساخته و به نام او معروف بود تدریس می‌کرد و معلم اولاد ابن جرده بود. [۱۸]
حسن ابن بنا، (نک: Makdisi, در مآخذ لاتین)، ج۱، ص۲۶۶.
۵ - شاگردانشاگردان او در قرائت عبارت بودند از ابوعبدالله بارع ، ابوالعز قلانسی ، ابوبکر مزرفی و حافظ حمیدی . افزون بر فرزندان ابن بنا، ابوالحسین بن ابی یعلی فراء ، ابوبکر ابن عبدالباقی ، ابن الحصین و ابوالقاسم بن سمرقندی و دیگران از وی روایت حدیث کرده‌اند. [۱۹]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۲، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
۶ - وفاتابن بنا در ۷۵ سالگی درگذشت و در هر دو مدرسه‌ای که تدریس کرده بود، به امامت ابومحمد تمیمی طبیب حنبلی (د ۴۸۸ق/۱۰۹۵م) بر جنازه او نماز گزاردند و در گورستان باب حرب در مقبره امام احمد بن حنبل به خاک سپرده شد. [۲۰]
محمد ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۲، ص۲۴۴، به کوشش محمدحامد فقی، ۱۳۷۱ق.
[۲۱]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱۱، ص۴۴، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
۷ - فرزنداناز ابن بنا ۳ فرزند می‌شناسیم که در شمار شاگردان او نیز بوده‌اند: ۱- ابونصر محمد (۴۳۴-۵۱۰ق/۱۰۴۲-۱۱۱۶م) که پس از پدر در حلقه‌های درس او به تدریس پرداخت [۲۲]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
؛۲- ابوغالب احمد (۴۴۵- ۵۲۷ق/ ۱۰۵۳-۱۱۳۳م) که ابن جوزی از او حدیث شنیده است [۲۳]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۳۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
؛۳- ابوعبدالله‌یحیی (۴۵۳-۵۳۱ق/۱۰۶۱-۱۱۳۶م) که ابن عساکر و ابن جوزی از او حدیث شنیده‌اند. [۲۴]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۲۲۶- ۲۲۸، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
۸ - آثارشمار تألیفات ابن بنا را ۱۵۰ [۲۵]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱، ص۳۱۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
و ۵۰۰ گفته‌اند، [۲۶]
علی قفطی، انباء الرواة، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق.
اما عدد اخیر شاید نتیجه سهو در خواندن یا نوشتن «خمسین و مائة» بوده باشد.ابن بنا در زمینه‌های تاریخ، شرح حال، فقه ، حدیث ، کلام ، اخلاق ، تربیت ، لغت و تعبیر رؤیا صاحب آثار بوده است. ابن رجب و دیگران نامهای تألیفات ابن بنا را ذکر کرده‌اند، [۲۷]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۴۵-۴۶، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
ولی ما اکنون فقط از وجود ۳ اثر ابن بنا آگاهیم که هر ۳ در کتابخانه ظاهریه دمشق نگهداری می‌شود و نسخه چاپی یکی از آنها نیز در دست است، بدین شرح:۱- یادداشتهای روزانه ابن بنا به خط خودش که گویا جزئی از کتاب تاریخ اوست. این یادداشتها رخدادهای اول شوال ۴۶۰ق/۳ اوت ۱۰۶۸م تا ۱۴ ذیقعده ۴۶۱ق/۴ سپتامبر ۱۰۶۹م را در بردارد. این اثر برای تاریخ سده ۵ق/۱۱م بغداد دارای اهمیت بسیار است. ابن رجب از این یادداشتها نقل قول کرده است. [۲۸]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۱۰، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
[۲۹]
عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۱۱، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
[۳۰]
حسن ابن بنا، (نک: Makdisi, در مآخذ لاتین)، ج۱، ص۱۴.
[۳۱]
حسن ابن بنا، (نک: Makdisi, در مآخذ لاتین)، ج۱، ص۱۷.
این نسخه را ضیاءالدین ابوعبدالله محمد بن عبدالواحد مقدسی مؤسس مدرسه ضیائیه دمشق بر کتابخانه آن مدرسه وقف کرده است. این یادداشتها ۱۶ برگ است که جزو مجموعه شماره ۱۷ (از برگ ۱۶۳ الف تا ۱۷۸ب) در کتابخانه ظاهریه نگهداری می‌شود. این یادداشتها به کوشش جرج مقدسی با مقدمه مبسوط و ترجمه انگلیسی در «مجله مدرسه مطالعات شرقی و افریقایی۱» لندن چاپ شده است. ۲- رسالة فی السکوت ، جزو مجموعه شماره ۷ (از برگ ۷۸ تا ۸۳). ۳- قضل التهلیل و ثوابه الجزیل ، جزو مجموعه شماره ۴ در ۹۴ برگ (از برگ ۱۹۶ تا ۲۰۳). [۳۲]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۶۳.
ابن رجب از رساله اخیر نام نبرده است. ۹ - فهرست منابع(۱) محمد ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، به کوشش محمدحامد فقی، ۱۳۷۱ق. (۲) حسن ابن بنا، (نک: Makdisi, در مآخذ لاتین). (۳) عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق. (۴) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق. (۵) عبدالرحمان ابن رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، به کوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م. (۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م. (۷) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۸) ظاهریه، خطی (حدیث). (۹) علی قفطی، انباء الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق. (۱۰) یاقوت حموی ، معجم الادب. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن بنا»، ج۳، ص۹۸۹. |